جهش تولید در دیمزارها پیش نیاز افزایش بهره وری اراضی کشاورزی

تایسیز نیوز- دیمزارها به عنوان بخش مهمی از نظام تولید کشاورزی در مناطق نیمه‌خشک و خشک کشور، نقش مهمی در تأمین امنیت غذایی، حفظ منابع طبیعی و توسعه پایدار ایفا می‌کنند و با توجه به شرایط اقلیمی حاکم و چالش‌های ناشی از تغییرات اقلیمی، ضرورت افزایش بهره‌وری و جهش تولید در این اراضی بیش از پیش احساس می‌شود. 

دیم کاری یکی از روش‌های سنتی و رایج کشت در مناطق بدون منابع آبی پایدار است و کشورمان با دارا بودن بیش از ۶ میلیون هکتار دیمزار، ظرفیت بالایی برای تولید محصولات اساسی مانند گندم، جو، نخود و عدس دارد، اما بهره‌وری پایین، وابستگی شدید به نزولات جوی و نبود سیاست‌های حمایتی مؤثر، سبب شده تا تولید در این بخش با چالش‌های متعددی روبرو باشد از این رو در راستای سیاست‌های کلان کشور برای تحقق امنیت غذایی و مقاوم‌سازی بخش کشاورزی، تمرکز بر جهش تولید در دیمزارها ضروری است.

اما جهش تولید در دیمزارها (زمین‌های کشاورزی دیم یا بدون آبیاری مصنوعی) نیازمند مجموعه‌ای از الزامات و اقدامات هماهنگ در حوزه‌های مختلف کشاورزی، مدیریت منابع، سیاست‌گذاری و آموزش است.

به‌زراعی، به‌نژادی، توسعه استفاده از ارقام زودرس و مقاوم به کم‌آبی، گسترش کشت گیاهان با نیاز آبی کم ، مکانیزاسیون مناسب به منظور ارتقاء توان مکانیکی کشاورزان در مناطق دیم‌خیز، مدیریت منابع خاک و آب، اجرای برنامه‌های حفاظت خاک (کشت حفاظتی، تراس‌بندی، بوته‌کاری)، استفاده از سامانه‌های هشدار خشکسالی برای مدیریت بحران، ارتقای سطح دانش کشاورزان از طریق آموزش‌های مهارتی و ترویجی، ایجاد شبکه‌های مشارکتی برای انتقال تجربیات موفق، سامانه‌های پایش و ارزیابی، بهره‌گیری از فناوری‌های نوین مانند سنجش از دور و GIS برای ارزیابی عملکرد دیمزارها، تدوین شاخص‌های بهره‌وری و ارزیابی عملکرد در سطوح منطقه‌ای از الزامات فنی برای جهش تولید است.

البته اقدامات حمایتی از جمله پرداخت یارانه به نهاده‌های مورد استفاده در کشت دیم، ایجاد صندوق‌های بیمه محصولات دیم در برابر خشکسالی و آفات، خرید محصولات دیم با قیمت عادلانه، ایجاد زنجیره ارزش از مزرعه تا بازار برای محصولات دیم‌خیز، تشویق سرمایه‌گذاری در فرآوری و بسته‌بندی محصولات دیم و حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه تولید بذر و نهاده‌های دیم‌کاری نباید نادیده گرفته شود.

ضرورت انتقال دانش به مزارع

یکی از راهبردهای اساسی دولت در بخش کشاورزی افزایش بهره وری است موضوعی که نیازمند عبور از کشت سنتی و استفاده از یافته های نوین تحقیقاتی است.

رئیس مؤسسه تحقیقات دیم کشور با بیان اینکه ۱۳۰ رقم از محصولات زراعی مختلف شامل غلات، حبوبات و دانه‌های روغنی و گیاهان علوفه‌ای برای اقلیم‌های مختلف در دیم‌زارهای کشور معرفی شده است بر لزوم تلاش محققین همکار دیم در انتقال دانش فنی به‌نژادی و به زراعی این ارقام در دیمزارها تأکید کرد.

مظفر روستایی در مراغه اظهار داشت: پایگاه‌های نوآوری مرکز مهارت‌آموزی و توانمندسازی کارشناسان، مروجان و بهره‌برداران در راستای ترویج و انتقال دانش فنی آخرین یافته‌های تحقیقاتی مؤسسه دیم برای افزایش بهره‌وری در دیم‌زارهاست.

وی افزایش کارایی و بهره‌وری در مزارع دیم را منوط به اجرای کامل بسته دانش فنی از یافته‌های تحقیقاتی این مؤسسه دانست و تأکید کرد: پایگاه‌های نوآوری دانشگاهی باارزش برای مهارت‌آموزی و توانمندسازی کارشناسان، مروجان و بهره‌برداران در دیم‌زارهاست.

رئیس مؤسسه تحقیقات دیم کشور گفت: برای انتقال دانش فنی و فناوری‌های جدید در پایگاه‌های نوآوری در سال زراعی جاری در هر استان چهار پایگاه برای نمایش جدیدترین ارقام و لاین‌های محصولات زراعی دیم اجرا شده است.

وی اختلاف عملکرد محصولات زراعی دیم در پایگاه‌های نوآوری با مزارع کشاورزان را در رعایت تناوب زراعی، زمان کاشت مطلوب، استفاده از ارقام مناسب، بذر اصلاح شده، تاریخ و عمق کاشت، تراکم بذر مناسب و تغذیه مطلوب در پاییز بیان کرد و گفت: محصولات زراعی دیم در این پایگاه‌ها به دلیل به‌کارگیری کامل دانش فنی افزایش عملکرد بیشتری نسبت به مزارع کشاورزان هم‌جوار داشته و پیش‌بینی می‌شود تفاوت عملکرد معنی‌داری با مزارع شاهد وجود داشته باشد.

روستایی با بیان اینکه پایگاه‌های نوآوری محصولات زراعی دیم برای پشتیبانی علمی و فنی از طرح جهش تولید در دیم‌زارها ضروری است، افزود: با رعایت کامل دستورالعمل‌های فنی و نظارت محققان مؤسسه و همکاری بخش اجرا، ایجاد این پایلوت‌های فناوری برای افزایش بهره‌وری تولید در دیم‌زارها بسیار مؤثر است.

وی، آموزش بهره‌برداران، کارشناسان و مدیران بخش کشاورزی را از اهداف اصلی اجرای این پایگاه‌ها دانست و ابراز امیدواری کرد: با توسعه آنها، شاهد افزایش ضریب نفوذ ارقام جدید دیم و پایداری تولید در دیم‌زارها باشیم.

روستایی با تأکید بر اهمیت اصول به زراعی در دیم‌زارها افزود: کشت عمود بر شیب در دیم‌زارها به‌اندازه یک نوبت بارندگی مؤثر (یکبار آبیاری) در افزایش عملکرد مزارع دیم تأثیر دارد و رعایت این نکته مهم در زمان کاشت تأکید می شود.

رئیس مؤسسه تحقیقات دیم کشور گفت: پایگاه‌هایی نوآوری محصولات زراعی دیم برای افزایش بهره‌وری تولید در دیم‌زارها در سال جاری در ۲۵ استان کشور اجرا شده است.

پراکندگی اراضی کشاورزی معضل توسعه

یکی از چالش‌های بزرگ کشاورزی در کشور پراکندگی و کوچک شدن اراضی کشاورزی است که این پدیده مانع مدیریت صحیح مزارع برای رسیدن به استانداردهای کمی و کیفی می‌شود و در واقع یکی از معضلات اساسی در پیشرفت و توسعه کشاورزی به شمار می‌آید.

به اعتقاد فاطمه پاسبان کارشناس کشاورزی، خردبودن اراضی کشاورزی، بهره گیری از تکنولوژی های نوین و فناوری های جدید در عرصه های مختلف را از نظر فنی و اقتصادی دشوار می کند که این خود به کاهش عملکرد در واحد سطح و در نتیجه کاهش درآمد کشاورز منجر می شود. از دیدگاه اقتصادی رسیدن به مرز کارایی فنی، تخصیصی و اقتصادی برای مزارع کوچک مقیاس بسیار سخت و گاهی غیرممکن است.

طرح جهش تولید در دیمزارهای آذربایجان شرقی در سال زراعی ۱۴۰۳–۱۴۰۲ در ۶۰۰ هزار هکتار از اراضی استان اجرا شد و در ارزیابی‌های همان سال، جهاد کشاورزی آذربایجان شرقی دومین بار پیاپی رتبه برتر کشور را کسب کرد.

به نظر این کارشناس ترغیب کشاورزان به تجمیع و یکپارچه‌سازی اراضی نیازمند وجود مشوق‌ها و اعطای تسهیلات و امتیازات و اقدامات ترویجی است.

به گفته مسوولان جهاد کشاورزی استان آذربایجان شرقی طرح «جهش تولید در دیمزارها» در استان با موفقیت چشمگیری همراه بوده و این استان توانسته است در سال‌های اخیر به‌عنوان الگوی ملی در اجرای این طرح معرفی شود.

طرح جهش تولید در دیمزارهای آذربایجان شرقی در سال زراعی ۱۴۰۳–۱۴۰۲ در ۶۰۰ هزار هکتار از اراضی استان اجرا شد و در ارزیابی‌های همان سال، سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان شرقی برای دومین بار پیاپی رتبه برتر کشور را در اجرای طرح جهش تولید در دیمزارها کسب کرد.

آذربایجان شرقی با اختصاص ۱۲ درصد از کل اراضی زیر پوشش طرح در کشور، نقش مهمی در تحقق اهداف ملی این طرح ایفا کرده است و در قالب این طرح، استان موفق به جذب ۵۰۰ دستگاه ادوات کشاورزی شده است که نقش مهمی در ارتقاء بهره‌وری و کاهش هزینه‌های تولید داشته‌اند.

اشتغال‌زایی و بهره‌مندی از دانش فنی بیش از ۳۰۰ کارشناس از بخش‌های دولتی و خصوصی در اجرای این طرح مشارکت داشته‌اند و آموزش‌های تخصصی به بیش از ۳۱ هزار نفر-روز ارائه شده است.

طرح جهش تولید در دیمزارها از راهبردهای اساسی بخش کشاورزی است

رئیس سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان شرقی اجرای طرح جهش تولید در دیمزارها و اصلاح الگوی کشت را ۲ راهبرد کلیدی برای تولید پایدار و تأمین امنیت غذایی استان عنوان کرد و گفت: همه دستگاه‌ها، دانشگاه‌ها و تشکل‌های بخش خصوصی باید برای ارتقای بهره‌وری و اصلاح الگوی کشت همکاری و هم افزایی داشته باشند.

شهرام شفیعی با اشاره به فقر منابع پایه در حوضه آبریز دریاچه ارومیه اظهار کرد: ۱۲ شهرستان استان به طور مستقیم در این حوضه قرار دارند و شوری خاک، محدودیت آب و تغییر کاربری غیرمجاز، بازده تولید را تحت‌ فشار مضاعف قرار داده است.

وی با تأکید بر اینکه امنیت غذایی تنها زمانی پایدار می‌شود که کشاورزی به سمت روش‌های دانش‌بنیان و کم‌آب‌بَر حرکت کند، اظهار کرد: وزارت جهاد کشاورزی و به تبع آن سازمان جهاد کشاورزی استان با تکیه بر یافته‌های مراکز علمی، استفاده از ارقام بذری سازگار، مدیریت دقیق تغذیه و آفات، طرح ملی ــ استانی جهش تولید در دیمزارها را با همکاری ستاد اجرایی فرمان امام(ره) به اجرا گذاشته و آذربایجان شرقی در سال‌های گذشته رتبه برتر کشور را در اجرای این طرح کسب کرده است.

شفیعی اصلاح الگوی کشت را حلقه حیاتی افزایش بهره‌وری دانست و گفت: دبیرخانه‌ای با عنوان دفتر مشترک دانشگاه و سازمان ایجاد کرده‌ایم تا خروجی‌های پژوهشی با کمک کارشناسان پهنه و مهندسان بخش خصوصی به مزارع منتقل شود. اقتصاد کشاورز برای ما خط قرمز است، اما باید با بهره‌گیری حداکثری از منابع محدود، تولید را به سقف بالقوه نزدیک کنیم.

وی ادامه داد: اگر قصد داریم با همین منابع آب و خاک، غذای کافی و سالم برای جمعیت کشور فراهم کنیم، ناگزیر از توسعه مکانیزاسیون، صنایع تبدیلی و کاهش ضایعات هستیم. در این مسیر، حضور خانه کشاورز، سازمان نظام مهندسی کشاورزی و اتاق اصناف کشاورزی در کنار بهره‌برداران ضروری است؛ زیرا بدون پیوند دانش، سرمایه و عمل، جهش تولید رقم نمی‌خورد.

رئیس سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان شرقی با بیان اینکه افزایش بهره‌وری نه گزینه انتخابی، بلکه الزام راهبردی استان است، گفت: با یکپارچگی دولت، بخش خصوصی و دانشگاه، می‌توان تهدید کمبود منابع را به فرصت جهش تولید در دیمزارها و پایداری امنیت غذایی بدل کرد.

شفیعی ادامه داد: جهش تولید در دیمزارها نیازمند نگاهی جامع و یکپارچه به همه ابعاد فنی، مدیریتی، اقتصادی و اجتماعی است و در این میان سرمایه‌گذاری هدفمند، انتقال فناوری‌های نوین، سیاست‌گذاری دقیق و مشارکت فعال کشاورزان می‌تواند زمینه‌ساز تحقق این هدف باشد.

وی اضافه کرد: در شرایط بحران اقلیمی و محدودیت منابع آبی، توسعه دیم‌کاری علمی و پایدار نه‌تنها یک ضرورت بلکه فرصتی راهبردی برای آینده کشاورزی ایران به شمار می‌آید.

وی اظهار کرد: موفقیت آذربایجان شرقی در اجرای طرح جهش تولید در دیمزارها بر اساس شاخص‌هایی مانند رعایت تناوب زراعی، افزایش عملکرد محصولات، اجرای کشت حفاظتی، توسعه پایگاه‌های نوآوری و جذب تسهیلات برای ادوات کشاورزی ارزیابی شده است.

وی بیان کرد: با توجه به دستاوردهای فوق، آذربایجان شرقی به‌عنوان پیشگام در اجرای طرح جهش تولید در دیمزارها شناخته می‌شود و این موفقیت نه‌تنها به افزایش تولید و بهره‌وری در بخش کشاورزی استان منجر شده، بلکه الگویی برای سایر استان‌ها در تحقق اهداف توسعه پایدار و امنیت غذایی کشور فراهم آورده است.

وی یادآور شد: این طرح قرار است کل ۸۰۰ هزار هکتار اراضی دیم استان را پوشش دهد و بهبود وضعیت معیشت روستائیان با هدف توسعه عدالت اجتماعی از اهداف اساسی دولت در اجرای این طرح است.

اجرای طرح جهش تولید یک اقدام اثرگذار برای استفاده از زمین‌های کم بازده و توسعه کشت دیم است که با همکاری ستاد اجرای فرمان امام خمینی(ره) و وزارت جهادکشاورزی با هدف ایجاد اشتغال پایدار و رونق کشاورزی در دیمزارها از سال ۱۳۹۹ اجرایی شده است.

احمد مرادپور آسیابی