کدام مساجد آذربایجان شرقی نامزد ثبت جهانی شدند ؟

وزارت میراث فرهنگی در جهت بهره گیری بهتر از این سهم کشورمان، طرحی را اجرایی کرده که بر اساس آن، آثار تاریخی هم جنس مثل باغ و کاروانسرا که در نقاط مختلف کشور وجود دارد، در قالب یک پرونده آماده و به یونسکو تحویل داده شود.

تاکنون پرونده‌های باغ‌ ایرانی، قنات ایرانی و کاروانسرای ایرانی به سازمان یونسکو ارسال شده و در قالب این اقدام تعداد ۹ باغ، ۱۱ قنات ایرانی و ۵۴ کاروانسرای تاریخی کشورمان در نقاط مختلف کشور به ثبت جهانی رسیده‌اند.

پرونده جدیدی که مدنظر وزارت میراث فرهنگی قرار دارد مربوط به «مساجد ایرانی» می‌شود و در قالب این پرونده، مساجد تاریخی که شرایط مربوطه از جمله حفظ حریم و سبقه خود دارند، مورد بررسی و ثبت جهانی خواهند گرفت.

آذربایجان شرقی که به خاطر تاریخ غنی و جغرافیای منحصر به فرد خود، مملو از مساجد تاریخی است که تک به تک آن‌ها ظرفیت ثبت جهانی دارند اما به خاطر محدودیت، فقط هشت مورد مسجد تاریخی از این استان در قالب پرونده مساجد ایرانی گنجانده شده و نامزد ثبت جهانی هستند و مسجد کبود تبریز که قبلا در قالب پروژه بازار تاریخی تبریز به ثبت رسیده نیز در قالب این پروژه آمده است که در ادامه به آنها اشاره می‌کنیم.

 

مسجد کبود تبریز/فیروزه اسلام

مسجد کبود یا عمارت مظفریه تبریز یکی از آثار منحصر بفرد معماری اسلامی در دوره قره قویونلوها است که در اواخر دوره باشکوه تیموری شکل گرفته و تماما با کاشی‌های لاجوردی و فیروزه فام پوشیده شده است و در لابلای این فیروزه‌ها، کاشی‌هایی به رنگ سیاه و سفید خودنمایی می‌کنند که به سبک و سیاق معرق در کنار هم با نظمی چشم نواز چیده شده‌اند، این مسجد در قالب پروژه بزرگ «بازار تاریخی تبریز» در سال ۸۹ در فهرست آثار سازمان یونسکو ثبت جهانی شد.

معرق کاری و کتیبه‌های به خط ثلث و تابلوهایی با خط کوفی شامل سوره‌های قرآن از کامل ترین نمونه‌های معرق دوره اسلامی به شمار می‌رود که افزون بر ساخت گنبد ساده و بی شکنج، چند گونه ریزه کاری هنر آرایشی در آن بکار رفته است.

مسجد کبود، یکی از بزرگترین سازه‌های آجری معماران بوده و سقف و گنبدخانه اصلی مسجد در زلزله‌ای که در سال هزاره ۱۰۰ و ۹۳ تبریز را لرزاند، تخریب شد.

این مسجد، یکی از پیشگامان استفاده از کاشی کاری معرق در اوج ظرافت و هماهنگی رنگی در معماری اسلامی است. این سبک، بعدها در دیگر بناهای ایرانی و حتی در معماری عثمانی و مغولی تأثیرگذار بوده و مسجد سلطان احمد (مسجد آبی) در استانبول، مسجد بی بی خانم در سمرقند و مسجد شاه جهان در پاکستان نمونه‌هایی هستند که از چنین الگوهای کاشی کاری الهام گرفته‌اند.

مسجد- بقعه یا مسجد-مقبره اشاره به عملکرد ۲ وجهی این بنا دارد. بخش جنوبی این بنا، عملکرد مقبره داشته و قبوری که در آنجا هستند، طبق مستندات تاریخی، متعلق به جهانشاه و برخی از اعضای خانوادە او است.

 

مسجد جامع مرند/یادگاری از ایلخانی

مسجد جامع مرند به دلیل معماری خاص و تزئینات زیبای آن، به ویژه محرابش، از جمله آثار برجسته دوره ایلخانی به شمار می‌رود که در سال ۷۳۱ هجری قمری در زمان حکومت سلطان ابوسعید بهادرخان از سلسله ایلخانی ساخته شد.

این مسجد به عنوان یکی از مهم ترین بناهای مذهبی در منطقه آذربایجان شناخته می‌شود و محراب مسجد به دلیل تزئینات ظریف و زیبای آن، از جمله کتیبه‌های قرآنی، نقوش هندسی و گیاهی و گچ بری‌های پیچیده، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است که این محراب در سال ۱۳۹۲ شمسی به شماره ۱۳۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

طراحی متوازن و هندسی مسجد، نمونه‌ای از دانش پیشرفته معماران ایلخانی در ایجاد هماهنگی بصری و روحانی در فضاهای مذهبی است.

مسجد جامع مرند به‌عنوان یکی از معدود بناهای ایلخانی که اصالت خود را حفظ کرده است، نه‌تنها از جایگاه مذهبی و فرهنگی ویژه‌ای برخوردار است، بلکه ظرفیت آن برای ثبت در فهرست میراث جهانی، نمادی از هویت تاریخی، زیبایی‌شناسی اسلامی و استمرار هنر ایرانی در طول قرون به‌شمار می‌رود.

 

مسجد ترک میانه/کوچک اما بی نظیر

مسجد جامع ترک میانه به طول و عرض ۱۵×۲۱ متر با دیوارهای شمالی و غربی و جنوبی آجری با ازاره سنگی است که در گوشه شمال شرقی آن مناره‌ای به سمت نیم طبقه‌ای‌ها و پشت بام مسجد وجود دارد.

نمای ستون‌های داخلی این مسجد، سنگی بوده و دارای برش‌های هنرمندانه و قطار بندی‌های ظریفی است که شاید در منطقه آذربایجان فقط بتوان با کارهای سنگی کلیسای استپانوس در جلفا مقایسه کرد. فرم ستون‌ها، متنوع بوده و از تکرار پرهیز شده است.

مسجد دارای ۲ محراب سنگی است که یک محراب در مسجد بزرگ دارای متن کتیبه‌ای ناتمام بر دور آن بوده و دیگری در ضحن غربی و دارای اشکال بدیعی است.

هنوز مطالعه دقیقی در این مسجد انجام نگرفته ولی با توجه به آنچه که از دوره قبل باقیمانده است، می‌توان بنای اولیه آن را به دوره ایلخانان نسبت داد که در زلزله نابود و با استفاده از مصالح مسجد قبلی و روی همان پالن و با همان مشخصات دوباره سازی شده است.

روی لایه‌های سنگی مسجد، گنبدهای کوچکی (عرقچین) وجود دارد که گنبد قسمت جنوبی مشرف به محراب سنگی رفیع تر و بلندتر از بقیه است. مسجد جامع قریه ترک میانه که معمار و حجار آن در نهایت فراغت و سلیقه، روی آن کار کرده با همه کوچکی مسجدی است که نظیر آن را کمتر می‌توان یافت.

 

مسجد مهرآباد بناب/پایداری با مرمت

مسجد مهرآباد بناب، یک مسجد ستون دار چوبی با پوشش تخت و تزئینات گل و گیاه و خطوط خوشنویسی بر روی آن‌ها بوده و مناره کاشی کاری شده دارد.

تاریخ احداث این بنا به دوره صفویه بازمی‌گردد که ساخت آن توسط بی بی جان خانم، دختر منصور بیگ در سال ۹۵۱ هجری قمری در زمان شاه طهماسب انجام گرفته است و سپس مرمت و بازسازی آن در دوره‌های زندیه و قاجار ادامه یافته است.

صحن و شبستان این مسجد، مستطیل شکل و بالکن آن در ضلع شمالی شبستان برای استفاده بانوان تعبیه شده است. ۲۰ ستون در شبستان اصلی و ۱۰ ستون در بالکن‌ها قرار دارد و محراب ساده در دیوار جنوبی شبستان و پنجره‌های نورگیر و درهای ورودی در نمای خارجی از زیبایی‌های دیگر این مسجد است.

شبستان بر روی سکویی به ارتفاع حدود ۱.۴ متر (مشابه مسجد گزاوشت) بنا شده است و ستون‌های بلند با سرستون‌های کشیده در شبستان اصلی و سرستون‌های مکعبی در بالکن ها وجود دارد.

مسجد مهرآباد به عنوان یک بنای مذهبی که در طول قرن‌ها محل عبادت و تجمع مردم بوده است، شاهدی تاریخی بر تحولات فرهنگی و اجتماعی منطقه بناب است. وجود کتیبه‌ای مربوط به دوره شاه طهماسب صفوی و مرمت‌های انجام شده در دوره های بعدی، نشان دهنده اهمیت این مسجد در زندگی مردم منطقه و تلاش برای حفظ آن در طول تاریخ است.

 

مسجد ملارستم مراغه/تاثیرگذاری تا مساجد چوبی در آسیای مرکزی

مسجد ملارستم یکی از نمونه‌های بارز معماری اسلامی در آذربایجان است که به دوره صفوی تعلق دارد. این مسجد به دلیل ویژگی‌های خاص معماری و تاریخی، به عنوان یکی از مهم ترین مساجد چوبی منطقه شناخته می‌شود.

تاریخچه تاریخ ساخت مسجد ملارستم به اوایل دوره صفوی و حکومت شاه طهماسب اول برمی‌گردد و با وجود این‌که کتیبه‌های دقیقی برای تعیین تاریخ ساخت آن وجود ندارد اما شواهد تاریخی و سبک معماری آن نشان می‌دهد که این مسجد در پیوند با تحولات معماری آن زمان ساخته شده است.

برخی از مساجد دیگر در این منطقه نیز به همین دوره تعلق دارند و به نوعی نشان دهنده استمرار سنت‌های معماری پیشین هستند. معماری این مسجد با ۳۵ ستون چوبی شبستان در ۵ ردیف به سبک تالار ستون دار است که ریشه در تاریخ معماری ایران دارد.

این نوع معماری به دلیل قابلیت ایجاد فضاهای وسیع برای تجمع و برگزاری مراسم مذهبی و اجتماعی، در مساجد و کاخ‌های تشریفاتی مورد استفاده قرار می‌گرفت. ستون‌های چوبی و پوشش سقف از ویژگی‌های بارز آن بوده و تزئینات داخلی شامل نقاشی‌ها و خوشنویسی‌های زیبا بر روی سرستون‌ها و دیوارها، فضای معنوی و شکوهمندی را ایجاد کرده است.

مسجد ملارستم به عنوان یک نمونه بارز از معماری اسلامی، تأثیرات قابل توجهی بر روی مساجد و بناهای مشابه در کشورهای همسایه و دیگر مناطق اسلتمی داشته است. این تأثیرات به ویژه در طراحی و ساخت مساجد چوبی در آناتولی و آسیای مرکزی مشهود بوده و نشان دهنده تبادل فرهنگی و هنهری در طول تاریخ است.

 

مسجد اسنق سراب/تجلی هنر معماران ایلخانی در استفاده از سنگ

مسجد اسنق با قدمت دوره ایلخانی، نمونه‌ای ارزشمند از معماری مذهبی این دوره در منطقه آذربایجان است. ویژگی‌های معماری خاص این مسجد، مانند استفاده از سنگ‌های سرخ حجاری شده، ستون‌های سنگی مارپیچی و کتیبه‌های فارسی و عربی، آن را از سایر مساجد دوره ایلخانی متمایز می‌کند.

پالن مسجد شامل یک شبستان به ابعاد ۸.۸ در ۱۰.۳۵ متر با چهار ستون سنگی استوانه‌ای یکپارچه در ۲ ردیف و یک ایوان ذوزنقه‌ای شکل است.

سقف ایوان بر ۲ ستون سنگی یکپارچه مارپیچی با سرستون‌ها و پایه‌های حجاری شده استوار بودهو نمای خارجی بنا با سنگ‌های سرخ حجاری شده اجرا شده است.

مدخل مسجد، طاق جناقی دارد و حاشیه‌های ورودی دارای حجاری‌های تزئینی است. پنجره‌ها طاق ندارند و به شکل مربع مستطیل هستند. در بالای هر ۲ پنجره ۲ کتیبه وجود دارد که بالایی‌ها به زبان فارسی و پایینی‌ها به زبان عربی هستند.

دیوار شرقی مسجد که نمای قدیمی آن محسوب می‌‍شود، قسمت مهمی از آن سالم مانده و متضمن تاریخ بنا و نام بانی و حجار آن است. قدمت مسجد اسنق به دوره ایلخانی می‌رسد. بنا به سنگ نوشته‌های کتیبه‌ها و خطوط منبر چوبی قدیمی، در سال ۷۳۳ هجری قمری این اثر به امر فخرالدین محمد بن رستم و به دست هنرمندی موسوم به ملکشاه به صورت اساسی بازسازی شده است.

سقف پوششی بنا به صورت طاق و گنبد بوده که به مرور زمان قسمت مهمی از دیوارهای شمالی، جنوبی و غربی فرو ریخته و به جای آن دیوارهایی از سنگ و خشت اجرا شده است و برای پوشش سقف نیز تیرهای چوبی مورد استفاده قرار گرفته است.

 

مسجد جامع تسوج/فرمان یک سلطان

مسجد جامع تسوج دارای حیاط کوچکی با شبستان و مناره‌های بدون ماذنه است. شبستان مسجد دارای ۲۴ ستون است که چهار ستون جنوبی آن آجری و بقیه سنگی هستند. همه ستون‌ها دارای پایه و سرستون‌های مقرنس دار بوده و ۳۵ گنبد آجری بر روی آن‌ها قرار گرفته است.

بر پیشانی مدخل این مسجد، فرمانی از سلطان محمد خدابنده به خط ثلث برجسته بر روی سنگ مرمر یکپارچه نقر شده است. این کتیبه که مورخ به سال ۹۸۹ هجری است شامل فرمانی از پادشاه مبنی بر خلاف مالیات کوزه فروشی و غیره است.

معماری مسجد کاملا آجری و ساده است و اثری از تزئیناتی مثل کاشی کاری یا مقرنس کاری در آن وجود ندارد. مسجد دارای ۲ درب ورودی بوده و در سمت غربی، درب کوچکی قرار دارد که در حال حاضر کارایی خود را از دست داده است.

برای ورود به مسجد می‌توان از درب دوم آن که در وسط بازار تسوج قرار دارد، استفاده کرد. این درب به یک خانه باز می‌شود که دارای باغچه است. در این محل، وضوخانه در سمت غربی و دکان‌های موقوفه مسجد در سمت شرقی وجود دارد.

مسجد جامع تسوج از بخش‌هایی همچون گنبد، صفه روباز برای نماز جماعت، سرداب مقبره، ۶ حجره مخصوص طلبه‌ها و یک باغ در بخش جنوبی تشکیل شده است. ۲ مناره بلند و باریک در ۲ طرف درب ورودی مسجد قرار دارند. این مناره‌ها فاقد کلاهک بوده و راه پله‌ای مارپیچی دارند. در جلوی مناره غربی، یک درخت چنار سرزنده وجود دارد.

در ۲ طرف شرقی و غربی مسجد، بخش‌های بزرگی به نام «خواجه نشین» وجود دارد. مسجد جامع تسوج دارای سرداب در ۲ سمت است که بخشی از آن با قطعات شکسته کلوخ و آجر پر شده است. بنای اولیه مسجد جامع تسوج را به دوره حکومت ایلخانان نسبت می‌دهند اما در دوره‌های بعد چندین بار مرمت کلی یافته است.

 

مسجد جامع سراب/کتیبه‌ای با خط متداول گورکانیان

مسجد جامع سراب در مرکز شهر سراب و در کنار مجموعه بازار این شهر واقع شده است. بنای مسجد از آجر بوده و بدون تزئین است؛ حتی آجرهای داخل مسجد نیز به صورت ساده در کنار یکدیگر چیده شده‌اند.

در بدنه دیوار جنوبی، پلکان سنگ مرمر کوچکی تعبیه شده که بر روی آن جمله «الشفاء فی الیوم بنت الیاس» حک شده است.

مسجد، سه درب ورودی از قسمت‌های شرقی، غربی و جنوبی بنا و سه محراب دارد. محراب بزرگ در ردیف چهارم ستون‌ها که فاصله ستون‌ها در این ردیف بیشتر از بقیه بوده و به ۵.۲۸ متر می‌رسد، قرار گرفته و ۲ محراب دیگر در طرفین محراب بزرگ و به فاصله ۲ ستون یا ۲ راهرو قرار گرفته‌اند.

محراب بزرگ و محراب غربی با کاشی کاری اسلامی و مذهبی تزئین شده‌اند اما محراب سوم که کوچکترین محراب نیز است، اخیرا با گچ بری‌های رومی تزئین شده است.

این مسجد از یک شبستان بزرگ و یک صحن کوچک تشکیل شده که طول شبستان ۵.۴۷ متر و عرض آن ۲۱ متر است.

در داخل مسجد، ۲ کتیبه سنگی مرمرین وجود دارد که سابقا بر روی درب ورودی شرقی مسجد واقع شده بودند. در این کتیبه‌ها که با خط نسخ، متداول دوره گورکانیان آق قویونلوها و معاصر با سلطنت ابوالنصر اوزون حسن آق قویونلو است، تاریخ ساخت مسجد به سال ۸۷۵ هجری قمری و نام بانی بنام حاجی رفیع الدین مشید الدین العطارق در آن حک شده است.

 

مسجد شیخ شهاب‌الدین اهری/جلوه‌ای از هنر فاخر صفوی

مسجد شیخ شهاب الدین اهری در زمان شاه عباس اول، بر مزار شیخ شهاب‌الدین ساخته شده است. این مسجد با طرح مستطیل‌شکل و پوشش طاق و تویزه، با گچ‌بری، نقاشی و مقرنس‌کاری تزئین یافته و جلوه‌ای از هنر فاخر صفوی را به نمایش می‌گذارد.

بخش عمده نمای داخلی مسجد با گچ‌بری‌ها و نقاشی‌های ظریف مزین است و شباهت قابل‌توجهی با بقعه شیخ امین‌الدین جبرئیل در کلخوران اردبیل دارد که نشان از هم‌زمانی یا تأثیر استادان مشترک در طراحی و اجرا دارد.

وجود دستخط‌های برجسته‌ای از شخصیت‌هایی چون شیخ بهایی، شاه عباس سوم و ابوالقاسم نباتی بر دیوارهای مسجد، اهمیت تاریخی و فرهنگی این مکان مقدس را دوچندان کرده است. در میان آن‌ها، دستخط شیخ بهاءالدین عاملی به تاریخ ۱۰۱۸ هجری قمری و لوحه‌ای به خط ثلث مورخ ۱۱۸۹ هجری قمری، از ارزشمندترین یادگارهای تاریخی مسجد به‌شمار می‌رود.

مسجد شیخ شهاب‌الدین اهری به‌عنوان بخشی از مجموعه آرامگاهی شیخ شهاب‌الدین، با فضاهای جانبی همچون خانقاه و چینی‌خانه ارتباطی یکپارچه دارد و در طراحی کلی مجموعه، هماهنگی فضایی و پیوستگی عملکردی چشمگیری به‌چشم می‌خورد.

این اثر تاریخی نمونه‌ای برجسته از هنر و معماری دوره صفوی است که به‌سبب تزئینات زیبا، کتیبه‌های قرآنی و ارزش فرهنگی دستخط‌ها، از جایگاه ویژه‌ای در میان مساجد تاریخی کشور برخوردار است.

مساجد معرفی شده فقط گوشه‌ای از ظرفیت بی نظیر تاریخ در دیار آذربایجان است و بر این اساس نیز انتظار می‌رفت که تعداد مساجد تاریخی استان در پرونده مساجد ایرانی برای ثبت یونسکو بیش از این باشد چرا که تک به تک آن‌ها قابلیت ثبت جهانی دارند.